Różnice między PJM a SJM – jak odróżnić Polski Język Migowy od systemu językowo-migowego?

W debacie o komunikacji osób Głuchych w Polsce coraz częściej pojawiają się dwie pozornie podobne, a jednak zupełnie odmienne formy porozumiewania się: Polski Język Migowy (PJM) oraz System Językowo-Migowy (SJM). Choć obie metody wykorzystują gesty, mimikę i przestrzeń, to ich natura, gramatyka oraz funkcje komunikacyjne diametralnie się różnią. W praktyce niewłaściwe ich rozróżnienie może prowadzić do nieporozumień, a nawet marginalizacji potrzeb osób Głuchych.

Czym jest PJM i jakie są jego podstawowe cechy?

Polski Język Migowy (PJM) to naturalny język wizualno-przestrzenny, który powstał i rozwijał się organicznie w społeczności Głuchych w Polsce. Nie jest to sztuczna konstrukcja językowa – jego struktura wykształciła się w sposób spontaniczny, tak jak dzieje się to w przypadku każdego języka etnicznego. PJM posiada własną gramatykę, składnię, morfologię oraz reguły tworzenia zdań, które są zupełnie odmienne od tych obecnych w języku polskim fonicznym.

Zasadniczą cechą PJM jest to, że jego podstawowym kanałem przekazu jest przestrzeń wizualna. Znaki są wykonywane rękami, ale równie istotne są mimika twarzy, pozycja ciała, kierunek ruchu oraz wykorzystanie przestrzeni w komunikacji. Co istotne, PJM nie jest dosłownym odwzorowaniem języka polskiego – to odrębny język, w którym np. szyk zdania może znacząco odbiegać od mówionego polskiego.

PJM rozwija się naturalnie wśród dzieci Głuchych, które mają kontakt z innymi Głuchymi od urodzenia. Jako pełnoprawny język, spełnia wszystkie kryteria lingwistyczne – umożliwia wyrażanie abstrakcyjnych myśli, emocji, relacji czasowych, warunkowych i przyczynowych. Co więcej, jest coraz częściej obecny w przestrzeni edukacyjnej, medialnej i prawnej, a jego status został oficjalnie uznany w polskim systemie prawnym.

Jak działa SJM i czym różni się od naturalnego języka migowego?

System Językowo-Migowy (SJM) to sztuczny sposób przekazywania informacji, stworzony w celu ułatwienia komunikacji osób słyszących z osobami Głuchymi, zwłaszcza w kontekście edukacyjnym. Nie jest to język naturalny – to system, który opiera się na strukturze gramatycznej języka polskiego i próbuje odwzorować ją za pomocą znaków migowych.

Charakterystyczne cechy SJM to:

• Konstrukcja zdaniowa odwzorowująca składnię języka polskiego, co oznacza, że znaki są układane w kolejności odpowiadającej polszczyźnie fonicznej.

• Dodawanie znaków gramatycznych, takich jak końcówki fleksyjne czy przyimki, które w naturalnym języku migowym są albo wyrażane inaczej, albo w ogóle pomijane.

• Uproszczenia leksykalne, polegające na ograniczonej liczbie znaków, co często prowadzi do uproszczonego przekazu i braku możliwości wyrażenia subtelnych treści.

SJM bywa wykorzystywany przez nauczycieli słyszących w szkołach, w których uczniowie Głusi są edukowani w języku polskim. Jednak z punktu widzenia lingwistycznego i kulturowego nie spełnia on roli pełnoprawnego języka. Dla wielu Głuchych jest to forma nienaturalna, trudna do zrozumienia i nieodpowiadająca ich potrzebom komunikacyjnym.

Najważniejsze różnice między PJM a SJM w praktyce

Choć PJM i SJM bywają błędnie uznawane za tożsame, w praktyce różnice między nimi są istotne i wielowymiarowe – dotyczą nie tylko struktury językowej, ale też sposobu uczenia się, skuteczności komunikacji oraz dostępności treści. Zrozumienie tych różnic ma kluczowe znaczenie zarówno dla tłumaczy, nauczycieli, jak i instytucji publicznych pracujących z osobami Głuchymi.

Najważniejsze różnice:

• Struktura językowa: PJM posiada własną gramatykę i składnię, a SJM bazuje na polszczyźnie fonicznej i odwzorowuje ją gestami.

• Naturalność przekazu: PJM powstawał naturalnie w społeczności Głuchych; SJM to sztuczny system stworzony głównie przez osoby słyszące.

• Zrozumiałość: PJM jest bardziej zrozumiały dla osób Głuchych jako ich język ojczysty. SJM bywa nienaturalny, nielogiczny i trudny do zinterpretowania.

• Użycie przestrzeni i mimiki: PJM wykorzystuje przestrzeń, lokalizację znaków i mimikę twarzy jako składniki gramatyczne. W SJM te elementy mają funkcję pomocniczą lub estetyczną.

• Rola w edukacji: W systemie edukacyjnym nadal dominuje SJM, co ogranicza pełne zrozumienie treści przez uczniów Głuchych. Wprowadzenie PJM do szkół jako języka nauczania staje się postulatem środowisk Głuchych.

Dodatkowo, należy podkreślić, że PJM daje użytkownikowi pełną swobodę językową, podczas gdy SJM wymaga od Głuchego kodowania języka polskiego, co bywa nieintuicyjne i ograniczające. W konsekwencji wiele osób Głuchych nie czuje się komfortowo w komunikacji z osobami używającymi SJM, co prowadzi do izolacji i poczucia wykluczenia.

Dlaczego rozróżnienie PJM i SJM ma znaczenie dla społeczności Głuchych?

Z punktu widzenia społeczności Głuchych, właściwe rozróżnianie Polskiego Języka Migowego (PJM) i Systemu Językowo-Migowego (SJM) ma ogromne znaczenie tożsamościowe, edukacyjne i społeczne. To nie tylko kwestia językowa – to walka o uznanie własnego języka, kultury i podmiotowości.

Dla wielu osób Głuchych PJM jest językiem ojczystym – to w nim myślą, uczą się, budują relacje i uczestniczą w życiu społecznym. Używanie SJM zamiast PJM często bywa odbierane jako forma językowej dyskryminacji. SJM nie spełnia roli pełnoprawnego języka – nie rozwija kompetencji językowych w pełnym zakresie, a jego stosowanie może prowadzić do tzw. „półjęzykowości”, czyli sytuacji, w której osoba Głucha nie opanowuje ani języka polskiego, ani migowego w wystarczającym stopniu.

Rozróżnienie między PJM a SJM:

• przeciwdziała marginalizacji języka naturalnego Głuchych;

• umożliwia tworzenie edukacji dwujęzycznej, w której dzieci Głuche uczą się najpierw w PJM, a następnie nabywają język polski jako drugi;

• zwiększa jakość tłumaczeń i dostępność informacji publicznych, np. w mediach, na stronach urzędów, w dokumentach urzędowych;

• wzmacnia poczucie tożsamości kulturowej osób Głuchych, które postrzegają PJM jako fundament swojej odrębności.

Nie można też pominąć faktu, że uznanie PJM jako odrębnego języka wpływa na decyzje legislacyjne, dostęp do usług tłumacza migowego i możliwości zatrudnienia. Dlatego nie tylko lingwiści, ale także urzędnicy, edukatorzy i dziennikarze powinni mieć świadomość, czym różni się PJM od SJM – i dlaczego to rozróżnienie nie jest jedynie formalnością, lecz wyrazem szacunku wobec mniejszości językowej, jaką są Głusi w Polsce.

Dodatkowe informacje: tłumacz międzynarodowego języka migowego.